Čuávuvâš Áile Aikio tekstâ čielgee puoh já piäjá aainâs-uv muu jurduin puoh pittáid sajasis.
- Koskâääigi räi sämmiliih korruu kárvuidis čeevđist. Káárvui maalijd meridii kuhes ääigi amnâseh já tile. Nisonij já almai mááccuheh nuávdittii siämmáá vuáđumaali, iäge káárvuin lamaš meendugin stuorrâ kuávlulâš iäruh. 1300-lovo rääjist láá sämmiliih tievâsmittám jieijâs pyevtittem amnâsijd pyehtimkálvuiguin, jieškote-uvlágán kággáiguin, metallijguin já cimccâhijguin. Pyehtimateriaaleh lassaanškuottii kuuloold, vistig juhlekárvudâtmist. 1800-lohon puáđidijn sämmilij káárvui amnâseh lijjii jo vuáhádum tááláá hámásâžžân. Merhâšitteemus nubástus ovdii iähtun lâi čeevđi kiävtu kiäppánem, mon sajan pottii eres materiaaleh. 1800-lovvoost Ucjuv pappâ Jacob Fellman mield sämmiliih kevttii tälviv peeskâ já kággást koorrum sämimááccuh. Juhlepeeskah hervejuvvojii leđđein já ollâ siäpulâs njálmádittui čevđijn. Peeskâ alne, ärdeid já niehi lieggiimin almaah kevttii kuobžâčeevđist koorrum čevenäävdi. Nisoneh oppeet kevttii leđđest koorrum syeje (rááhá), mii lâi kiddejum padijguin čiäppát pirrâ já alemân.
1990-lovo aalgâ sämmilij káárvui ovdánmân kuulâi kuávlulij iärui lasanem, já mááccuhmaalih ovdánškuottii eenâb já eenâb jieijâs kuávlun. Rääjih mááccuhkuávlui kooskâ lijjii kuittâg vala epičielgâseh, já uđđâ ääših váldojii siämmáá náálá puohháid mááccuhmallijd ko meid njuolgist ránnjáalmugijn já eres sämmilâšjuávhuin. Sämimááccuh ovdánmân já nubástussáid vaiguttij eenâb tot, maggaar kággá kuávlust finnij ko veikkâba kuárroo mielâstume. Ovdâmerkkân nissoon argâmááccuh materiaalin puovtij leđe käägis, mast láá sárgáh. Materiaal háárán ulmuuh šeštii já puáris máccuhijn korruu távjá uđđâ pihtâsijd ovdâmerkkân párnáid.
Nubbe maailmsuáti já Säämi suáđi evakkoäigi vaiguttii eromâšávt nuorttiipele sämmilij kárvudâtmân. Evakkon vyelgidijn masa puohâin sämmilijn lijjii tuše toh tävireh, maid sij voijii kyeddiđ já sämikáárvuh, moh lijjii pajalist. Evakkotäälvi ääigi maaŋgâi sämmilij káárvuh hilppánii, mut amnâseh uđđâ kárvoid tâi ubâ niävuhkin toi kuárumân iä lamaš finniimist. Maaŋga sämmiliih kevttii-uv evakkotäälvi ääigi vuossâmuu keerdi lädikáárvuid. Evakkotäälvi maŋa lädikáárvui kevttim jotkui uásild ton-uv keežild, et materiaaleh ärbivuáválij pihtâsij rähtimân iä lamaš finniimist. Iänuduv kuávlu sämmiliihkis lijjii evakkost Ruotâ Säämist, uásild sämikuávlust, já nuuvt evakkoääigi vaikuttâs sii kárvudâtmân lâi ucce.
Säämi puáldim mield masa puoh tuáján kullee pargoniävuh-uv lijjii tuššâm, tegu iänááš uási puáris pihtâsijn-uv. Suáđi maŋa mááccuhtarbâšij finnim lâi heeitug, veikkâ maŋgâsijn lâi-uv máhđulâšvuotâ ávhástâllâđ Taažâ kävppiohtâvuođâiguin, main eres lasseen leđđee lâi pyerebeht finniimist.
Škovlâ já asâttâhlájádâs vaiguttii eromâšávt säminuorâi kárvudâtmân. Škovlâlaavâi nubástusâi mield ive 1946 meid tuáriskuávlui párnááh jođettuvvojii oppâkenigâsvuođâ pirrâdâhân. Tave-Suomâ hyenes jotteemohtâvuođâi keežild iänááš uási taan aheluoka sämmilijn viettii aainâs-uv uási ivveest asâttuvâin. Asâttâh- já škovlâmaailmist suomâkielâ já syemmilâš kulttuur lijjii nanosávt uáinusist, já párnáid máttááttui tuše syemmilâš tyejiärbivyehi. Návt maŋgâsijn luándulâš ohtâvuotâ sämikulttuur tyejiärbivuáhán potkânij iäge tyejitááiđuid kiergânâm tâi ovttuu iäubâ halijdâmgin oppâđ, já sämipárnááh já -nuorah viäránii jieijâs kulttuurist já mááccuhärbivyevist. Viäránem lâi eromâš koorâs nuorttâsämmilij já aanaarsämmilij koskâvuođâst.
1970-lovvoost aalgij sämikulttuur uáinusânpuáttim, já nuorah, škovliittâttâm sämmiliih algii vaattâđ eenâb já eenâb vuoigâdvuođâid olssis, jieijâs kielân já jieijâs kulttuurân. Sämimáccuhist lâi tehálâš rooli pajaneijee sämmilâšidentiteet hámášuumeest já máccuháin halijdui tiäđulávt puohtuđ uáinusân jieijâs identiteet já kulttuur já toin halijdui iäruttuđ väldikulttuurist.
Sämikulttuur moránem ohtân puáđusin lâi tyejiseervi Sápmelaš Duodjárat ry vuáđudem ive 1975. Seervi ohtân ulmen lâi ovdediđ masa jo lappuumin lamaš säämi tyejitááiđu. Pargo várás vuáđuduvvojii tyejikonsulent já tyejirävvejeijei tooimah, já servi ornij tyejikuursâid jieškote-uv päikkikuudijn. Eromâšávt sämimáccuhij kuárrumkuursah lijjii pivnoheh. Ko servi algâttij puvdâtooimâ Anarist ive 19977 te tyejimateriaal finnim puáránij. Puuvdâst puáhtá uástiđ meiddei sämitájárij tuoijum tuojijd, máccuhijd já mááccuhoosijd. Taat lii helppim toi sämmilij kárvudâttâm, kiäin ij lah lamaš máhđulâšvuotâ oppâđ jieš kuárruđ máccuhijdis.
Tááláá ääigi sämimááccuh kiävttoo hejâ- já rippâjuhlij juhlepihtâs lasseen meiddei eres tábáhtusâin, sierâlágán konfereensâin já čuákkimijn, main ulmuuh láá oovdâstmin sämmilâšvuođâ. Mááccuh uđđâ kevttimpirâsin láá šoddâm sierâlágáneh sämijuhleh, markkâneh já taaidâtábáhtuseh. Eromâšávt Sämitige ihásávt ornim sämipárnái já -nuorâi taaidâtábáhtusâst lii lamaš tehálâš rooli párnái já nuorâi mááccuhkevttim iäláskitmist.
Sämimáccuhist lii merhâšittee sajattâh säämi siärvusist. 2000-lovo sämmilij argâkárvudâttâm ij ennustkin spiekâst syemmilij kárvudâtmist. Mut uárjieennâm káárvui lasseen masa jo jyehi sämmiliist kávnoo meiddei sämimááccuh, moos sun čiŋâdât tehálâš tilálâšvuođáid. Muččâdávt koorrum já veeppum máccuiháin sämmilâš kunnijât nuuvt jieijâs kulttuur ko tilálâšvuođâ-uv, moos lii uásálistmin. Sämimáccuhist sämmilâš oovdâst jieijâs suuvâ, jieijâs kuávlu já jieijâs aalmug.
Suomâ sämimáccuheh. Lää'ddjânnam sää'mpihttâz. Suoma sámegávttit. Aanaar: Sámi Duodji
