Kulmâkuuđiš, nierâpäne meddâlistem

Tääl tot tábáhtuuččij, tot puoh viärráámus muu nierâpáánán: tot kiškuuččij. Ennuv toos lâi-uv jo porgum keđgileeibi suoskâm maŋa, mii lâi keessiv 2006. Tuovŋâs lâi lonottum, kyehti ruotâstipšo, kuohtii päniruottâs čuopâdem, antibiooteh. Já tääl te vijmâg taat.

Moonnim siisâ käibikirurgian, almottim jieččân tiiskâ kulen. Tast čokkái nissoon, kote koijâdij must pänituáhtár vuolgâttâs. Mun ettim, et iä must tagareh lamaš. Kiiruurg lâi koččom puáttiđ.
-Jáá, na täst lii talle puástukoodi, sun mulijdij já muteškuođij tom.

Tast siämmást toos teivâsij puáttiđ kiiruurg-uv.
- Jáá, tiervâ Olthuis, sun tiervâttij muu. - Nommâmušto must lii váhá hyeni, mut tuu mun mustám pyereest. Ain lah joođoost. Já panij tááhust mun lam nabdam tuu Rovvá Kulmâkuđižin. Tiet päänihân tot väivid...

Mun nuáiguttim. Taat kiiruurg lii taggaar, et suu huumorân lii pággu povvâstiđ.
- Vääldi suu tállân siisâ, sun kočoi tipšost. - Vääldi vala kuuvijd.
- Sust lii äigi tijmepele keččin, rivgoo čielgij.
- Suu äigi lii muu mielâst eidu tääl, kiiruurg eeđâi já laiđij jieš muu siisâ.
Jiem lam kiergânâm čokániđgin toho vuordâččiđ jiemge poollâđgin. Palotalhâsin must lâi fáárust tiätumaašin já mottoom pargopittá. Já mudoi-uv lijjim ton mielâst, et taan tábáhtusâst ij kannattâm nuuvt čuuvtij poollâđ. Kiävtáččim tom-uv energia eres aššijd.

Koveh váldojii, jeđe kiiruurg poođij muu luusâ. Sun keejâi já eeđâi:
-Muoi tietteen tääl, mii tábáhtuvá?

Mun nuáiguttim já ettim, et lijjim rahttâttâm päne meddâlistmân.
- Jáá, na tothân lii pyeri, sun pahudij.
- Naa, maht oro? sun koijâdij.

Mun västidim, et jiem tiäđustkin tom tuáivum mut iberdim, mondiet tom koolgâi porgâđ. Já et jiem poollâm päne meddâlistmist ollágin. Mut kale smiettim tien ääigi, mii puátá pänettáá...
- Kula, tot ij lah taan ääigi mihheen čuolmâid. Toos láá pänituáhtárist veikâ magareh čuávduseh!

Algâtteen-uv muoi tállân, vâi halijdah-uv muštâliđ vala maidnii? sun koijâdij.

- Algâtteen peri, mun ettim. - Mut lii must kale ohtâ tuoivâ... Mun halijdâm väldiđ päne fáárun. Tast lii siälu, já tot lii mudoi-uv máksám mielâttes ennuv. Juurdâš, jis tieggáár tivrâs tiiŋgâ kalga roskeliitán leggistiđ. Nuuvthân toos kuittâg kiävá.
- Naa, nuuvt kiävá. Mut tot fáárunväldim kal suápá. Ij lah tiäđustkin vises, vuálgá-uv tot ohtân pittán...
- Na talle maŋgân, mun ettim.
Já nuuvt muoi savâstâláim tast, kogo lii ulmust siälu.

Siämmáá ääigi sun toppij jämittemnááluid já piejâi taid valmâšin.
- Tun tiäđáh-uv jo pyereest, maht taat mana, sun eeđâi já čuoggiistij.
Toos mun jiem puáhtám innig maiden västidiđ, mut kale mun tom tiettim. Sun ain parga nuuvt, et nubbijn kieđáin sun čyeggee já nubbijn sun hiäilutškuát nierâ. Nierâ hiäiluttem lii suu vyehi kiddiđ huámmášume eres sajan ko čuoggiimân. Tot tuáimá nuuvt pyereest, et čuoggim ij tubduu ollágin. Ij nuuvtkin čuuvtij ko čuoškâ čuoggim. Tot oro fijnâ kuoskâtmin.

Sun kiergânij jotelávt já eeđâi, et puátá forgâ maassâd. Koijâdij vala, et piergejim-uv mun. Já kale mun piergejim. Mun paaccim čokuttâllâđ, rekinistiđ minuttijd. Toh liččii kyehtlov. Toh láá ain kyehtlov, suu jämittemnáálu maŋa. Já nuuvthân toh lijjii-uv. Tiettim tom, ko sun lâi čuoppâm päniruottâs jo kuohtii.  Smiettim, kolgim-uv lyeštiđ ääigijođo maassâdkulij, vâi mahtnii oovdiš tile masâččij. Mut te smiettim, et jiemhân mun taan tiileest poollâm. Luuhim vyerdidijnân párnáikirje, mon lam eidu jurgâlmin anarâškielân: Tittamari Marttisii Viivi Pusu ja toffeesydän. Tast šadda anarâškielân Viivi Cumme já toffeeváimu. Smiettim ton jurgâlemčuolmâid.

Kirje kieđâst minutteh kullii huápust. Tehân te kiiruurg kaččâlij siisâ já moijái:
- Jáháh, mun poottim tuu luhâmijd hettiđ. Mut piejâ huápust tien kirje meddâl. Koskoho eehidpeeivi mun kiskom puoh paanijd jäämithánnáá! Jis muoi talle älgeen?

Mun ruáhásim:
- Eskinhân tun jämittih.
- Nuuvt vâi? Jiem mun kale osko! Kale tääl lii koskokko, ij-uvgs lah-uv...

Munjin tuáimá eidu tággáár ruávis huumor. Já siämmást sun kuáivui postâidis, čaittâlij taid, keejâi muu čolmijd já joođhij:
- Tágáreh poostah iä lah nuuvtkin suottâseh, jäämithánnáá... Já juurdâš, teehi láá puátimin vala muádis tuu maŋa, pijnepeeŋkân...

- Já nuuvt, mun povvâstim. - Toh aiguu vistig adeliđ munjin ääigi ittáážân. Muu mielâst tot ij lam ollágin šiev juurdâ. Tallehân lii mudoi-uv aprilpeivi, fillimpeivi... Pohčâsáid tääbbin ij lah kuássin kihheen jáámmám, mut toos kale, et povvâst nuuvt čuuvtij et toos lii kužâdâtmin...

Tastoo must lijjii-uv poostah njäälmist. Kiergânim ettâđ tommit, et muu mielâst pääni hiäilu mottoom verd.
- Jáháh, na tiäđust-uv hiäilu ko mun jyehi tove ferttiim ruottâs uánediđ. Kuldâleenba tääl, maid te pääni iätá. Kale tot lii-uv jo sárnum tuárvi...

Krak, krak-krak, kullui fijnâ jienâ muu njäälmist. Já toos poođij čielgiittâs-uv:
- Pääni lii ton uáivilist, et ij haalijd meddâl. Mut tomhân mij kal uáinip.

Sun vaaldij nuubijd poostâid, čarviistij, já te pänipitáh potâlii. Tastoo sun kuárui siämmáin vuoiŋâmáin häävi kiddâ. Já nuuvt te mun lijjim muádi miinut siste kiärgus já juolgijdân alne, kuárolduvah njäälmist.

Rámmojim kale, et jiem tubdâm maiden paloid jiemge magarijdgin pohčâsijd já et puoh moonâi hirmâd jotelávt.

Kiiruurg keejâi mojonjalmijn:

- Mun jiem lah tääl vises, muštáh-uv tun muu mon kuhháá, sun joođhij.
- Jiem mun tuu ááigu vájáldittiđ, mun lopedim.
- Na jis olmooš čuárvu já huikká tien stoovlist tego ličij toos kudduumin, te talle mun puávtám leđe vises, et tiet olmooš ij muu vájáldit. Tagareh láá, uáli maaŋgâs. Mut tun, tun jieh jiendâm ennustkin maiden.

Toos lâi hiälppu västidiđ:
- Mun lam šiäštám taan päne meddâlistem muáddi oho eidu tađe várás, et tun tom porgâččih. Jiem halijdâm moonnâđ oovtâgin iärrás kuuvl tom kiškottiđ. Tust lii muu luáttámuš. Já lam kijttevâš, et tun tom puohtih meddâlistiđ. Tiettim, et tääbbin ij taarbâš tuušijn poollâđ.

Já tast siämmást muu pääni lâi jo vyejilâm kááry alne tipšoo fáárust. Kiiruurg kaččâlij maŋŋaal. Te sun puáđistij já eeđâi:
- Mun lam tääl kááijum tuu päne! Teikâ, naa.. Tot lâi jo monâmin roskeliitán..

Sun keigij munjin smavvâ puurki, moos lâi pordum muu pääni maŋgân pittán.

- Tääl muáddi peeivi, já talle taat väivi lii vájáldum, sun eeđâi já adelij vala tipšomravvuid pááikán.

Mun vuolgim já smiettim kijttevâžžân. Älkkee ličij kiškottiđ veik motomijd eres-uv paanijd, já eidu nuuvt et sun taid kiškoččij. Tágárij šiev feeriimij tiet, jis ij mudoi. Pásáččiihân tastmaŋa-uv vala päneh njáálmán...

Talle ko puátá implant pieijâm äigi, ij lah väädis valjiđ, kii tom taha. Tađe pyerebin já olmoošlubbon ij innig kiiruurg pyevti šoddâđ. Suu spesialism lii mudoi-uv kieđâvuššâđ ulmuid, kiäh paleh pänituáhtárist já kirurgiast. Munjin suu tálhudem já áámmáttáiđu aainâs-uv toimii. Lieggâ kijttoseh!

Luhottes kulmâkuuđiš čuopâdemsalist, pitážin. 

Kulmâkuuđiš

Majemuš eehidpurrâmuš
kääni já kaalah
nierâpánásán
oskolâš palvâleijei
ciävzám oovtâst muin
aaigij aalgâst
masa pele ihečyeđeest.

Pääni
iällám elimis
vaibâm
tulkkâm
toos ko fáálá
njaalgâ heerskuid
tot ij vaje käskiđ
táttu suoskâđ suohâd
eres timmâ evvis

Käibikiiruurg kove
peevdi alne
tuáimá
ko olmoš uáiná
povvusteijee čoolmijd
pastelis poostâid
huumor
mii kulloo kuhás.

Tego kiiruurg čielgij
puoh päneh
iä kuássin ele
siämmáálágán eellim
siämmáá njäälmist
taat pääni vuálgá
já kuáđá
tolebiššáá
uárbisin obijdis.

Ohtâ uánehâš ijjâ
já čyetikyehtlov kuhebid
čohhoom-uv tâi-uv rekinistmân koolgâš
tast tiätá talle
et maajeeldpuáttee rahttât
já lii kuuloold vaalmâš
vihkuđ
väriosij virgásis.

Ij lah kolleest rahtum pääni
mut tivrâs tiŋgân
tot piäsá pááikán
ubbân teikâ maŋgân pittán
juátkiđ muin
eelliđ
smavvâ siällun rasijáá siis.

Maid te ležžeem oppâm
kulmâkuuđii kuhes tipšoivij ääigi?
Tom
maid ustev-uv eeđâi:
paanijd tuáijoo keđgileeibi sajan
kuálásteijee maajeeldpuáttee
kalga
mielâstubbooht
käskiđ kyele
já koddeđ kyehti

ittáá peeivi neelgis várás.

Mii kulloo?

Onnáš tejâsekkâ koijâd, mii kulloo. Tot lii-uv pyeri koččâmuš - orostistiđ já smiettâđ.

Lam lamaš Avelist pelnub oho. Pargoäigitavlu ij lam hirmâd čovgâd mut eidu muddáág. Peessim porgâđ jieččân-uv pargoid ennuv. Taan viestân motomeh pargokulluumeh.

Algâttâm Anarâškielâ seervi aašijn. Tobbeen lijjii motomeh stuárráábeh ääših. Puoh stuárráámus já ilolumos lii tiäđust-uv tot, et servi lii uástám Avelist táálu Kuáti-kielâpiervâlân. Táálu uástim lii kačâttâm muu mottoom tove paaŋkist já meiddei eennâmmittedemlágádâsâst. Tääl kävppikirjeh láá čaallum vuálá já laavâhuiháttem lii koijâdum. Ruttâääših láá vala ucánjihhii koskân, mut toh valmâštuvveh taan ohhoost. Takkâ seervi ovdebáá saavâjođetteijei já kuhesáigásâš čällei, kiäh lává kuohtuuh siäštám nuuvt čuuvtij. Nubben äššin lâi tiäđust-uv ihečuákkim. Tobbeen iä lam nuuvt hirmâd ennuv ulmuuh kale mut tuárvi, luhhoost. Taan tovehân ihečuákkim lâi čuuvtij maŋeláá ko ovdil: ihečuákkim lii sirdum ovdil njuhčâmáánu loopâ. Taas lâi tárbu, nuuvt et seervi massiivlâš kirjetuálu finnee oornigân ovdil ihečuákkim. Ruttâjotolâh lii jo paijeel 600 000 eurod! Ohtân äššin vala lii lamaš haldâttâhčällee vyelgim, mii lii tiäđust-uv lamaš korrâ pittá puohháid. Luhhoost sunjin lii kavnum šiev juátkee.

Eres pargoh tastoo, já äigiájánâsah. Ovdil pessijái Avelist algâttim smavvâ proojeekt. Elâččim Avveel kirjeráájust já meridim, et jurgâlâm Tittamari Marttisii párnái- já nuorâikiirjijd mottoom verd anarâškielân. Vuosmustáá kietân paasij Viivi Pusu ja toffeesydän, adai Viivi Cumme já toffeeváimu. Lam forgâ vaalmâš jurgâlmáin, nuuvt et pessijái maŋa lii suullân 5-6-luokkaláid luhâmuš. Kirje kolgâččij já puávtáččij almostittiđ. Luuvijd kalga vala orniđ. Kirječällee jieš lii lam moovtâ tast, et suu kirjeh jurgâluvvojeh. Tääl mun lam smiettâm, et mondiet muu pärnivuođâ ääigi tágáreh kirjeh iä lamaš sämikielân? Mondiet, mondiet, mondiet? Mun lam smiettâm, et kiirjijd finnee ko višá jurgâliđ. Já jis ij viišâ, toh iä talle puáđi. Taat lii lamaš munjin stuorrâ feeri: siämmást jieš-uv vuod šadda nuorrân, tuávŋá tien rääigi, mii motomin lii jieijâs pärnivuotân pááccám. Taat lii lamaš astoääigi pargo, mast ij finnii päälhigin mut kale hirmâd šiev mielâ. Takkâ, Tittamari, et lah toohâm taam máhdulâžžân! Muu váimuäššin ličij tääl finniđ nuorâikiirjijd, aainâs-uv mottoom verd.

Nubbe-uv jurgâlempargo lii pargo vyelni. Taam lam jurgâlmin pargoääigi: Torkel Rasmussen nuorâikirje Áigin Lávra, mast šadda anarâškielân Äigee Lavri. Lam jurgâlâm taam vistig mašináin já tastmaŋa tivvoom maašin kielâ já mielâ. Taha pyere! Lii kale ettum, et maašinjurgâlem ij heiviiččii čaabâkirjálâšvuođâ jurgâlmân, mut taat ij lah muu mielâst aaibâs tuotâ. Muštâleijee stiijlâ jurgâlmân taat lii šiev vyehi! Olmooš tastoo tivo. Nuuvt et taan ive puátá vuod mottoom verd luhâmuš. Tom mun jieččân peeleest lopedâm, et täst ovdâskulij vááldám jyehi ive motomijd smavvâ jurgâlmijd, nuuvt et finnip párnáid já nuoráid lase luhâmuš. Tastoo čälittâm vuorâsulmuid, nuuvt et šadda toho-uv luhâmuš. Táid ferttee kale jieš čäälliđ. Vuoi ko kiinii jurgâličij vala motomijd dekkarijd anarâškielân.. Mun vissâ motomin mut tiet äigi ij lah eidu tääl. Halijdičij-uv kiinii? Ollâopâttâhuáppeeh finnejeh jurgâlempargoin kale čuággáid.. Jispa tot movtidičij kiännii?

Čyeti čälled -proojeekt pelni lam ornim oovtâst Erikain kyehti čäällimpáájá astoäigičälleid. Mist lii kuohtui kerdij lamaš hävski! Takkâ tijjân, kiäh leppeđ fáárust jotemin! Lii äigi luptiđ anarâškielâ meiddei kirjálii kielân.

Blogi čäällim prinsiipáin ohtâ čaalâ peeivist lii taan räi luhostum. Jiem lah pieijâm olssân meendu korrâ vátámâšâid. Vaigâdumos lii tiäđust-uv smiettâđ, mast čáláččij. Muu tejâseehah láá taan räi ain išedâm. Já mielâstân vááldám tist-uv, rähis lohheeh, ideaid vuástá. Runočällen lam ain hárjuttâllee, mut halijdâm oppâđ já iskâđ.

Liššá-äijih

Tast lâi jo äigi
ko Liššá-äijih majemustáá eelij
kuovlâi tupán
tiervâttij ustevlávt
koijâdâlâi, lâi-uv táálust tárbu
nijttemân

Mij še tiervâttim tom
siämmáá ustevlávt
mut toin naalijn
et puoh lâi jo nijttum
taan ihán
já čuávuváá-uv love ihán
ige lam tárbu palvâlmáid
eidu taan tován

Liššá-äijih kijttâlij
nuáiguttij uáivis já pahudij:
- Pyeri lii
tääl te tij huccâlvetteđ muu olgorääigi
tagarij tiervuođâigijn
tego nijttem ij liččii äigikyevdil
já mustottij
et nijttem
ij lam aaibâs siämmáš ko kijttem

Liššá-äijih kale muuštij tovláid-uv aašijd
sun lâi váldám kriitiik vuástá
já lâi tast kijttevâš
mieđettij kal, et sun lâi
kuhháá tassaaš puáttám
meendu hurrááht
meendu koijâdhánnáá
puástutáálun
mut ij tot tiättám olmâ táálugin
já lâi vala čuuvtij erehtum ääigist
aainâs-uv kulmâlov ihheed

Nuorâvuođâ feeilâin sun-uv lâi oppâm
áánui taid jieijâs peeleest addâgâs
Já mijhân kale adelijm addâgâs
Toos, kote parga
toos sáttoo-uv.
Sun koijâdâlâi
maht te tääl oroi.
Toos lâi älkkee västidiđ
et soro tubdui
ain tyellittälli
lááivui kal ivij mield
mut motomin luptij uáivis
Já nuuvt tot koolgâi-uv moonnâđ

Sun tieđij pyereest
et lâi kuáđđám
meendu stuorrâ soro
meendu tooláá
meendu nuorâ perrui
meendu máhđuttemes tile
ige tot innig kuássin
uážžum tábáhtuđ
nube tove

Lâi-uv taat tastoo miinii joskis sopâmušâid vâi mii
tast ij kihheen tieđe
ep mijgin tast tađe eenâb koijâdâllâm
mut koijâdijm mij liijká tom,
lâi-uv Liššá-äijih taan-uv tove čájádâm
vâi maht tot teehi tieđij puáttiđ
ko ij toos olmâ aggâgin lamaš
"Mottoommuđusâš puácuvuotâ kulân"
tot mulijdij
já joođhij kuuloold liššáás saijeem
Já tuotâhân tot kal lâi-uv

Já jyehi tove tot siämmáš tábáhtui
ko sun vuolgij
kuároskieđâi:
sun uuvsâ topâdijnis
vaarâ huámmášhánnáá
jussiistij
taan tove viehâ čuuvtij
ij lam tiätu tast
vuolgij-uv tiet faainâhaajâ šiev piegguutmáingin meddâl
haajâ, mon mield tot maassâd peesâi

Já nuuvt mij linnááht
laiđijm äijihriävo olgos
čujottijm tuáhtárij paargon
mii ij lam vala aaibâs loopâi räi vaalmâš
"Tego tij haalijdvetteđ", Liššá-äijih mulijdij
lappui nurhe tuáhá
luágui riddoniijto kuávlun
monâdijnis val muštottij
et orostâlâi aldasijn
love ive äigi lâi suu mielâst meendu kukke
mut ij sustkin mihheen huápuid lamaš.

Nuuvt te lâi äigi smiettâđ
já keččâđ
maht te riddonijtto čuoppui muččâdin
já maht te majemuuh iveh
mánuppajeh
já peeivih
šoddâdškuottii piälduniijtoid
ton muudon
et Liššá-äijih puovtij toho koččođ.
Tääl tot tobbeen uáinoo
pargeeldmin
lii forgâ kiergânâm
já ko tot lâš tobbeen vaalmâš
lii šiljosino vuáru.

Purssâ vâi lavkkâ?

Ruggim jieččân laavhâ. Vuossâmuš tiŋgâ, mii sattui kietân, lâi nubbe laavhâš. Teikâ jiešalnees tot kolgâččij leđe muu uđđâ purssâ. Mut tagarin tot ij lah vala šoddâm.

Muu puáris puursâst luoppâm lii vaigâd. Tot lii lamaš aanoost vissâ čiččâm ihheed, já tot lii munjin uápis já räähis. Mut ton šlanttiuásist ruttimsalvân lii cuovkkânâm. Tondiet mun tarbâšâm-uv uđđâ puursâ. Mut liijká… Uđđâ lavhiist lii ohtâ čuolmâ: tobbeen ij lah saje muu luhomáárkán, mii lii teddilum ive 1866.

Ostim uđđâ lavhii Amsterdam kirdemkiedist. Jurâttim tom kuhháá, já ihástuvvim toos, ko ton siiskiš lii nuuvt ivnáá. Tobbeen láá maaŋgah luámih kortâi várás, já ton siisâ máttá meiddei ohtâ pennâ. Taat lâi muu čuávdus tondiet, et totkest kalga ain leđe fáárust pennâ.

Taas te kolgâččij mottoom peeivi pardeđ kortâidis já ruđâidis. Mahtnii poolâm tast tondiet ko jiem lah maailm čepimus orniistâllee. Maht mun talle kaavnâm paŋkkikoortâid já puoh šlaantijd puástuluámist, kost toh iä lah ovdil lamaš?

Muu tááláš purssâ lii näähkist, nuuvt et halijdim meiddei taan uđđâ lavhii siämmáá tobdosâžžân kietân. Pyerrin peellin täst lii tot, et tast hiäŋgáá vala päddi-uv: tom puáhtá heŋgâstiđ uálgátuáivis oolâ tego smavvâ lavhii kuás-uv. Já jis páádán ij lah tárbu, tom uážžu meddâl.

Täst tibi, mottoom peeivi, mun orniistâm kale uđđâ puursâ. Já siämmást smietâm, kolgâččim-uv kuittâg pieijâđ puáris puursâ suvdárân, nuuvt et finniiččim toos uđđâ ruttimsalvân… Kiitiätá. Já jiešalnees mun tarbâšâm kyehti puursâ, ko mun jođám ennuv Taažâst, já tobbeen iä lah euroh mut kruuvnah. Já tastoo annoo nubbe-uv purssâ.  Nuuvt et vissâ ij kuittâggin taarbâš luoppâđ puáris puursâstkin – ij kuittâg aaibâs vala.

Uđđâ puursâ siiskiš.

Šeštim

Jieht mun purâdim raavvâdviäsust - määđhi alne ko lijjim. Tego táválávt-uv, mađhij alne uáiná, maid táválávt ij uáináččii. Taan tove kiddejim huámmášume ránnjápiävdán, mast čokkái peerâ: enni já eeči kuovttijn párnáinis. Sij kiergânii huápubeht ko mun. Te sist poođij mäksim äigi. Táválávt lam uáinám vanhimijd toppiimin ruttâpuursâ já mäksimin, mut taan tove tot moonâi eresnáál: perruu puárrásumos nieidâ maavsij ubâ reekkig! Tego hárjánâm olmooš kuás-uv sun hevvâlistij paŋkkikoortâs jeđe tedâččij koodi mäksimpiergâsân. Já nuuvt sun finnij vala mäksimkuuitâ. Tastmaŋa sun koijâdij iše ejistis: suoi tooláin kirje koloin. Já nuuvt suoi kuáivoin tablet laavhâst já pargeldáin toin naalijn mottoom áigáá. Nieidâš čuávui reaaláigásávt tom, mon ennuv sust lâi tilist ruttâ. Uáli jo ávhálâš.

Mun lijkkojim taas, maid oinim. Páárnážân reekkig mäksim oroi lemin eromâš já jiäráskittee äšši. Ko falâdeijee ihástâlâi nieidii, mon čeppi sun lâi, nieidâš muštâlij, et sust lâi lamaš šoddâmpeivi já et sun lâi finnim skeŋkkân mottoom verd ruuđâ. Tái ruđâigijn sun lâi tuálvum perrus purâdiđ.

Smiettim tääl, mun-uv kolgâččim táttuđ jieččân nuorâmui paŋkkikoortâ váhá tolebiššáá. Jis tiet uccâ nieidâš maatij jo uáli čeepiht kieđâvuššâđ ruuđâ, muu nieidâ meiddei mátáččij. Peic et sun lii luándustis nuuvt häänis, et ij raskiiččii pieijâđ pursâstis olgos oovtâgin šlaanti. Sun šiäštá.

Suormâluodah

Tuđhâdâm suormâkeejijd

vâi tiäđám

maid toh láá uáinám

já mii tain lii ain

kuldâlhánnáá

Mun aaicâm 

toi kieŋâlis luodâid

pajaskuárŋoo puolžâid

vuálos puohčâleijee leevijd

toi áinookiärdásii nääli

ulmuu häämi

Mun tuubdâm

et taah suormâluodah 

láá áámmáttáiđoin rahtum

nuuvt čuuvtij jiäráskitteeh

et toi siisâ vuáju

Mun lam vises

et taah suormâluodah 

kalgeh kyeđđiđ 

pisovâš teddâšuumijd

maaŋgâ sajan

liiškán

siälun
paargon

ubâ universumân.

Monâttum meccieŋgâl

Kooveest valdum kove
fávrumuáđoin
täkkipellâst liegâdâlmin
tuulân kuovlâlmin
tot lâi tunjin väldikodde
masa jo maailm
mast viermih iä váilum.

Tun lijjih
ohtâ čiččâmist
motomin,
tassaažân ko äigi kuođij
vistig oovtâ tist
já tääl tuugis
nubben
aaibâs meendu tooláá
kuohtuid.

Pääcih vala viiđâs
aibâšiđ
murâštiđ
mut syele tun-uv viigah fáárun
koováád peht
vâi vittâsist šodâččij vuod kuuđâs
masa tievâslâš.

Maid tun jieš ettih
eellim ehidân
ko toin kuáhtájih
ko tiettih
et tuu kiđđâ ij innig puáttám
tun culijdih
et kiiđah
lijjii jo lamaš
tommit
nuuvt et rävisolmooš tuu avveest
tieđij
moh toh lijjii
já magarin toh ain šodâččii
ige vyelgimist lam tárbu
nuuvt maŋgâi sanijgijn sárnuđ.

Mun kočâttim tunjin fáárun
hávdásâd
vittâ vielgis ruusu
kyehtilâs tobdoigijn
tondiet ko tiettim
et tun rähistih meeci
ton kuácceid já paccâhijd
já eidu toh
tuu kisto alne
šiärrájii tego maailm muččâdumos kukáh
toh maid tun oonnih áárvust
já tiäđáh-uv
toh meid onnii
tuu
áárvust
tondiet ko tun já Säämi luándu
tuoi láid ain ohtâ

Hävdičievrah muu vuoddui kooskâst
já kammui siste
muštâleh murrâš
monâttum meccieŋgâlist
tast et muu siälu ij mahten finnim
tuu häävdi
tuše veisidmáin
kiddâ
já nuuvt mun jieš-uv kuáivuškuottim
konjâlčolmijgijn
kočâttim smavvâ kuáivoin čievrâid
tuu muáđoi oolâ
ton tuoivust
et jiem povčâgittám
meendu čuuvtij
já meiddei ton tuoivust
et mottoom ääigi
mottoom elimist
muoi vuod juáđháččáim
munnuu majemuu puvdâsavâstâllâm
moos taan ääigist
ij uážžum puáttiđ jotkâ.

Muštopáddásâd mun jiem ennustkin čáállám
ko jiem máttám
jiemge puáhtám
koonjâldhánnáá ettâđ
eenâb ko
"vuoiŋâst ráávhust".

Pänimaisemeh

Motomeh paleh pänituáhtárist. Mun še poollim uccen, mut jiem innig. Must lii maailm suottâsumos pänituávtir. Iälám tärhistitmin panijdân kuohtii ivveest. Vuod muádi oho siste ličij tot äigi. Já majemui aigij lam iällám tobbeen eenâb-uv, ko muu nierâpääni lii nuuvt čuuvtij nimmuruššâm.

Muoi pänituáhtáráin läävejeen keččâđ čuovâkuuvijd jyehi tove. Muoi läävejeen savâstâllâđ elimist. Láán maŋgii savâstâllâm tast, maggaar tile pargoost lii talle ko jotá viehâ ennuv tego mun já talle ko ij jođe kuussân mudoi ko jieijâs pääihist pargoviistán. Muu pänituáhtárist lii maajeeb tile. Motomin muoi láán-uv smiettâm, jis munnuu oosijd mahtnii puávtáččij lonottiđ. Mun kale halijdiččim kuittâg-uv mottoom áigáá leđe oovtâ saajeest, nuuvt et ij ain tarbâšiččii leđe määđhi alne.

Jieht mun eromâšávt muštim jieččân pänituáhtár já vuolgâttim sunjin määđhi alne kuuvijd. Muu nierâpääni lâi ton oornigist, et tot tarbâšij jotelávt antibiootkuuri. Tääl tom puáttee ohhoost ferttee čuoppâđ meddâl, ko mihheen tipšoid ij innig iššeed. Tot hiäilu. Mun aštus moonnim Avveel tiervâsvuotkuávdážân páihálii pänituáhtárân, kote vaaldij muu pääneest röntgenkove. Já nuuvt mun vuolgâttim jieččân pänituáhtárân Hollandin šleđgâpoostâ, moos lobdim kulmâ kove. Vistig-uv vuolgâttim sunjin röntgenkove jieččân pääneest, mii lâi ruottâsist toijum. Täst ovdâskulij ij innig taarbâš iäpádâllâđ, kalga-uv tot meddâl vâi ij. Halijdim meiddei vuolgâttiđ sunjin mučis kuuvijd. Tothân meiddei luhostui. Nubben kovveen pieijim sunjin kove muččâdub pänimaisemist: Avveel pänituáhtárist lâi kove siämmáá pääneest, ko tot lâi vala tiervâs. Taat kove lâi valdum muádlov ihheed tassaaš. Já tiäđustkin jiem maaššâm leđe vuolgâthánnáá sunjin kove Säämi muotâmaisemijn.

Ohtâ äšši aainâs-uv lii vises: taan luhottemes nierâpäne maainâs ij vala nuuvâ meddâlistmângin. Tot taarbâš maajeeldpuáttee. Mottoom ääigi keččin puátá rahtum pääni, implant, mađe várás kalga eelliđ aainâs-uv ihepele verd jyehi mánuppaje ääigi jo-uv pänituáhtárist teikâ pänikiiruurg kulen. Toin naalijn oinuustâlleh vala uđđâsuboh pänimaisemeh.

Pänimaisemeh.

Luhošlantti

Motomin tuubdâm, et mun lam váhá tego Hänis Eehi. Susthân lii luhošlantti, mon Milla-nuáidi keččâl jyehi tove mahtnii suáládiđ, tast kuittâg luhostuuhánnáá. Must še lii luhošlantti, jieččân puursâst. Tot jotá ain muu fáárust. Muu luhošlantti lii silbâmärkki, ive 1866 teddilum -  101 ihheed ovdil äigilyeštim älgim. Munhân lam šoddâm ive 1967.

Mun lam uážžum taam määrhi enistân. Sun halijdij tast luoppâđ. Sust tot lâi lamaš vuárhást mottoom čuhheest veik mon kuhháá. Taat märkki lii ovdil tien ääigi lamaš muu eeji puursâst. Muu eeči jaamij 1971. Tot lâi eeni muštâlmij mield tondiet luhošlanttin, ko 1960-lovvoost ij vala tarbâšum ruttâ nuuvtkin ennuv. Jo tondiet taan määrhist lii munjin tobdoárvu. Eeči lâi smiettâm, et jis tast maka motomin ličij stuárráb-uv árvu. Taat šlantti lii mahtnii puáttám Kossenâmân, mii lâi muu eeji päikki.

Mun lam motomin keččâm, maggaar märkki tot jiešalnees lii. Tot lii silbâruttâ, mon árvu taan ääigi ruuđâst oro lemin suullân love eurod, ij tađe eenâb. Taan siämmáá ohtâvuođâst lam meiddei tutkâm maarhij historjá. Vuossâmuuh silbâmäärhih teddiluvvojii ruttâpáájást 15.10.1864. Syemmilâš meetaalruttâ lonottui vuossâmuu keerdi táválâš ulmuid skammâmáánust 1865, mii tovâttij korrâ olmoošpokkiittuv Suomâ paaŋki oovdân. Vistig lijjii finniimist tuše veškiruuđah sehe siilbâst valmâštum 25- já 50-pennisiih. Tievâ silbâruuđah adai määrhih luáštojii markkânáid eskin 1.3.1866. Taat ruttâ lii tastoo puáttám tobbeen. Ive 1864 määrhih kale láá mottoom verd tivrâsuboh numismaatikkoi čuágálduvâin.

Ive 1865 adelum manifest puáđusin Suomâ lavâliih ruuđah lijjii täst ovdâskulij silbâmärkki já silbâruble. Suomâ Paaŋki pävirruuđah pissuu aanoost taan maŋa-uv, mut toi árvu vuáđudui tääl paaŋki čonnâsmân lonottiđ taid táárbu mield siilbân. Ruošâ pävirruublijd Suomâ Pankki ij tarbâšâm lonestiđ. Ruošâ peln haahâ silbâvuáđust kománij, já ton čuávumuššân enâmij ruttâsysteemeh šodâškuottii jieijâs kuávlun. Ruttâoornig jiečânâsvuotâ šoodâi Suomâ ekonomlii autonomia kulmekeđgin.

Jiem mun tieđe, maid mun jo aigoom jieččân silbâmarhijn. Jiem vissâ tađe komálubboid. Tot uážžu pääcciđ muu luhošlanttin täst ovdâskulij-uv, smavvâ mušton jieččân eejist.

Muu silbâmärkki (1866).

Soicce

Lam eskin lamaš kyehti peeivi kielâjuáhus čuákkimist Anarist. Takkâ Kielâkäldei ton orniimist! Munjin olssân taat lii lamaš ávhálâš äigi. Já lam meiddei jieš oppâm uđđâ säne: soicce. Tubdim kale veerbâ soicceđ, ko muotâ teikâ suovâ porgeest já jorá. Mut substantiv lâi munjin oomâs.

Soicce-säne oppim Vuoli Ilmarist, ko muoi Ilmaráin vuojijm Avelist Anarân kuohtui peeivij. Ubâ ääigi muotâ kirdâččij já juurâi já pajanij ollâgâsân.

Nube peeivi lijjim jo vájáldittâm säne, mut luhhoost čuávuváá peeivi-uv lâi eidu siämmáálágán soicce. Já nuuvt te Ilmar kiärdui tom ko keejâi, et siämmáálágán šoŋnâ lâi vala-uv.

Adjektiv-uv lii: motomin tälvišoŋŋâ puátá leđe soiccáá.

Takkâ Ilmarân - taah säneh peesih tääl elektronlii sänikiirján.

Suvrâlahcâsäneh

Onne lijjim kielâjuáhus čuákkimist. Taan tove kielâkoččâmušah tolvuu kievkkânân: koijâdui mii lii hapankerma sämikielân. Kielâravvim lâi adelâm avžum, et tot lii suvrâlahcâ. Avžum lii kale pyeri. Taan blogist mun smietâm, magareh suvrâlaavcah käävpist kávnojeh.

Mii lii suvrâlahcâ? Wikipedia miäruštâl tom laavcâst loppitmáin valmâštum mielkkipuovtân. Adai suomâkielâ sääni tuote lii anarâškielân puovtâ (: puohtuu).

Tobdosumos suvrâlahcâpuovtâ Säämi maailmist lii tiäđust-uv loppimmielkki, mii valmâštuvvoo nääpist. Taam láá tovlááh sämmiliih-uv loppiittâm. Mun persovnlávt jiem taas nuuvtkin lijkkuu. Muu ákkurokke tom kale távjá raahtij já puurâi.

Muu kievkkânist kávnoo tyellittälli loppimlahcâ, suomâkielân kermaviili, mii lii tuš ucánjihhii loppiittum. Tast finnee uáli jo njaalgâ kastik ovdâmerkkân ruonnâsáid teikâ salaatân. Motomeh kevttim tom meiddei piärgu já kyele kastikin. Táválii loppimlaavcâst lii 10 - 12 %:d vuojâ.

Loppimlaavcâ sullâsâš suvrâlahcâpuovtâ lii smetana. Tot še valmâštuvvoo nääpist, mut tot lii čuuvtij vuoijib ko loppimlahcâ. Smetanast lii paijeel 40 %:d vuojâ. Tot killáá pyereest liegâdem, nuuvt et tot suápá päti- já uvnâpurrâmuššáid, maid kalga kuhháá kopšâdiđ. Tot suápá meiddei kolmâ kyelipurrâmušâi lasattâssân.

Smetana uábbi lii ranskalahcâ adai creme fraiche. Taat valmâštuvvoo stuorrâ liitijn. Mun kiävtám taam ennuv ruonâspurrâmuššáid, iänááš-uv tondiet ko tot ij lah siämmáá vuoijii ko smetana - ranskalaavcâst lii nyevt 20 %:d vuojâ, já muu mielâst tot addel siämmáá máávu ko smetana. Ranskalahcâ addel ovdâmerkkân ruonâsmálásáid timmâ, jurbâ máávu, já tot suápá meiddei liäibumân já tevduid. Ranskalaavcâst finnee njaalgâ dippikastik já kolmâ kastikijd ruonâsáid já kuálán-uv.

Tääl te juáháš jieijâs kievkkânân reseptijd tutkâđ já iskâđ, maht sierâ suvrâlahcâpuohtuuh čagalditeh máhuááicu. Mun kuáivustim eskin ranskalaavcâ kiŋkkutevduu siähán já tevdim toin kesikurpiccaid. Poossim uuvnâst. Tie lâi njaalgâ eehidpurrâmuš munjin - ohtuu ko lam eidu tääl.

Suvrâlahcâpuohtuuh: ranskalahcâ já smetana.

Njaalgâ purâdempuddâ juáhážân!

Toomaatpeivi

Lijjim sujâttâm kielâteknost jo suullân 7 000 säännid. Toomaat lâi ohtâ majemuin. Ko tuárvi suujât, siähán jieš-uv ige lah innig vises. Nube tááhust toomaat ij lah nuuvt maaŋgâid luuvijd iivijd vuobdum Säämist, nuuvt et sujâttem-uv lâi váhá epivises. Jiem mungin aaibâs vissásávt tiättám.

Nuuvt te koolgâi koijâdiđ äššitobdein. Pääihist muu kuohtuuh nieidah sárnuv anarâškielâ, já taan kielâtááiđun mun vuosâiätán turvâstim. Ko mälistim eehidpurrâmuš, jurdâččim iskâđ váhá eresmuđusii meetood: valdim ton eehidpurrâmuššân mielâttes mere tomattijd. Vistig vuoššim toomaatsopá, moos suoi kuohtuuh lijkkuv. Te rahtim saalaat, moos oolâ pordim tomattijd. Já talle vala pieijim peevdi oolâ stuorrâ, ruopsis tomattijd. Já te paaccim vyerdiđ kommentijd. Já tohhân tiäđust-uv puáđiškuottii tállân:

Nuorâmus koijâdij:
- Enni, mondiet tun lah pieijâm tuoid tomattijd peevdi oolâ? Saalaat alne-uv láá tomatteh.

Muu pelji koccái tállân. Halijdim kuullâđ vala ohtii, lâi-uv majemuš t kukke vâi uánehâš. Mun jiem maka kuullâm já tattum suu kiärduđ. Sunhân kiärdui. Tot lâi kukke! Kolgim taan mield uigâđ toomaat siämmáá sujâttemkategorian ko pottáák, nuuvt et šadda potákkijd, tomattijd...

Já mun aštus čielgejim sunjin, mondiet. Vistig ettim, et tondiet ko toh (kuođđim meddâl sääni, moh!) lijjii nuuvt muččâdeh já ruopsâdeh. Já ko onne lâi mudoi-uv hirmâd eromâš toomaatpeivi. Nieidâkyevtis iävá tállân addim muu toomaatpeeivi.

Já savâstâllâm jotkui, ko nuorâmus čielgiiškuođij:
- Mun jiem haalijd puurrâđ tomattijd kieđâst. Toh iä lah nuuvt njálgáh.

Já nuuvt meiddei suu stuorrâuábbi uásálistij savâstâlmân:
- Mun lijkkuum tomattijn enâmustáá soppáást.

Já ucceeb joođij:
- Nuuvt mun-uv! Enni, saalaat alne-uv láá jo tomatteh. Mondiet tun jieh tuálvu meddâl tuoid stuorrâ tomattijd? Ep mij tääl kuittâg puurâ puoh tomattijd.

Já vala koijâdim:
- Moh tuoh láá tuo peevdi alne?

Muu kuohtuuh párnááh keijáin muu tego jiem liččii aaibâs tievâ jiermijdângijn. Puárásumos keejâi muu iäpádâlân já västidij:
- Tomatteh, tiäđust-uv!

Já nuuvt mun aštus čielgejim sunnui, mondiet muu mielâst talle lâi nuuvt eromâš toomaatpeivi. Já nuuvt te mattim sujâttiđ sääni-uv rievtisnáál.

Mii tiiŋgâid?

Ovdebáá kävppimohestân muáddi oho tassaaš Avelist paaccim imâštâllâđ ildei kooskân mottoom tiiŋgâ. Jurâttim tom kuhháá kieđâstân, jiemge tiättám, mii tiiŋgâid tot lâi já moos tom puovtij kevttiđ. Tiiŋgâ hadde lii 35 eurod. Ton siämmáá tiiŋgâ imâštâlâi mottoom lappâdjottee rovvá-uv oovtâst muin. Valdim talle tiŋgiist já suotâs rovváást kove.

Imâštiŋgâ já hitruus rovvá.

Ko onne juuttim käävpist siämmáá saje lappâd, kuovllistim tiäđust-uv, lâi-uv tiet imâštiŋgâ vala vyebdimnáál. Já lâihân tot ain tobbeen! Vuod jurâttim tom kieđâstân já valdim lase kuuvijd. Taa ohtâ tain:

Imâštiŋgâ aldeláá.

Kuuvijd väldidijnân jurdâččim vuod hitruus rová. Smiettim, lâi-uv sun jo puáttám tiettiđ tien tiiŋgâst eenâb. Já maht lâš sattumgin: tot siämmáš rovvá poođij toos, já muoi teivâdáin vuod! Já nuuvt muoi pessáim juátkiđ savâstâllâm siämmáá tiiŋgâst. Jo tot lâi munnui hirmâd hävski.

Tego kooveest uáinoo, tiŋgâ oro lemin tego uuvnâluŋkkâ. Tast láá puáluh, mut taid ij pyevti puunnjâđ. Tast lâi meiddei halstarâš, mii ij kuittâg tooimâ. Kietân tot lâi tego lastik. Tot ij oro lemin uvnâluŋkkâ. Ige tot oro lemin falâdemtaldik. Ige tot lah čuovâkoveraamâgin. Mii immâšijd talle?

Taan tove äšši väividij munnuu nuuvt ennuv, et rovvá viežâi toos vyebdee já eeđâi, et sun tállân uástá tiem, ko peri tiätá, moos tot kiävttoo já et kiinii máttá tom pyereest markkânistiđ sunjin. Sun muštâlij, et sust lâi suámsurtooripevdi-uv, mut tobbeengin sun ij lam tieggáár tiŋgii kuássin uáinám.

Jis kiinii tist muu blogi tiätá ravviđ, mii tot lii, te mun puávtám eelliđ uástimin tom skeŋkkân. Nubbe äšši lii tiäđust-uv tot, taarbâš-uv kihheen tom kuássin moossân. Já taan tove tot lâi pieijum 50 prooseent vuáládâssân, nuuvt et ij lam innig nuuvt tiivrâskin. Hálbu-uvsun tot vala ko mottoom ääigi vuárdá?

Passâ

Motomin máátkán vyelgidijnis sáttá kuovllistiđ passâsis já huámmášiđ, et mottoom oho keččin ubâ tiŋgâ puáráásm. Stuorrâ paaniik! Mut luhhoost eeti ij lah nuuvt styeres ko olmooš jurdá - vâi lii-uv kuittâg?

Mottoom suujâ tiet majemuuh passâucâmeh láá pááccám pyereest muu mielân. Love ihheed tassaaš uuccim paasâ Haag ambassaadâst. Puoh moonâi kale pyereest, mut paasâ viežžâm ij moonnâm nuuvtkin vuáváámij mield: auto ij porgâmgin innig ohtsâšpargo já čuulgâi vyelgidijnân puoh oljoidis ambassaad uuvsâ oovdân. Karttim suáittiđ luoddâvaavtâ, Haag fijnásumos kuávlust. Taat ij lam kuássin ovdil tábáhtum ige tastmaŋagin. Tastmaŋa jiem lah kuássin jottáám toho autoin.

Nube kerd juuttim junáin já bussijn. Taan tove puoh moonâi pyereest. Mut must lâi taan tove fárustân maailm pyeremus uápisteijee: iäláttuvvâst leijee naaburiššeed, kote laiđij muu suullân uksâpiällás. Sun lâi kuhháá porgâm Haagist já tuubdâi kavpug tego jieijâs lummoid.

Tääl te taat passâ lii vuod puáráásmmin. Kuus te jo äigi huurgiš... Ennuv lii kustoo muttum viiđâ ivveest. Tääl paasâ puáhtá uuccâđ neetist. Ij lah mihheen eeđijd, ko taan tove lam Suomâst já kove-uv puáhtá vuolgâttiđ njuolgist kovvejeijest poolis tiätuvuárkán. Já ko mun eidu tääl lam joođoost Avelist, lii älkkeemus tiiláđ uđđâ paasâ Avveel poolistáálun. Já näävt mun tiäđust-uv lam-uv porgâm. Mut Säämist puoh ij moonâgin siämmáá älkkeht ko  uáivikavpugist, kost kovvejeijeeh láá maaŋgah siämmáá niäljádâskilomeetter siste. Mun huámmášim, et poolis listoost ij lam ohtâgin kovvejeijee Avelist! Vuod Säämi ašij tipšom ovdán mohe peht.

Já tääl mun-uv karttim porgâđ eenâb paasâ oovdân ko táválávt. Kirdim jo vuossâmuin iiđeedmašináin Helsigân Amsterdamist, nuuvt et munjin paasij äigi jotteeđ Helsig kuávdážân, vâi peessim kove väldittiđ. Kavnim mudágis kovvejeijee-uv kuávdáást Kaivopihast. Já taat kovvejeijee aštus vuolgâttij muu kove (čalmelasâittáá, moijáámijttáá!) poolisân. Illá tubdim jieččân kiddâgâskooveest. Já ko peessim Avelân, puohtim vaivijttáá já älkkeht tevdiđ passâucâmuš. Mondietsun näävt lii uárnejum, et nubbe peeli luhostuvá ubâ enâmân mut nubbe peeli vuod ij? Avelist-uv lii passâkuvij väldee!

Tääl te tiäđám já muštám, et muu suormâluodah láá valdum must ucemustáá ko kuttâ ive tassaaš. Já lam tähidâm, et jiem lah tastmaŋa lammim suormâidân nuuvt, et suormâluodah iä liččii ain luuhâmnáál.

Tastko Säämi äigi lii nubbe ko eres eennâm äigi, lam tiilám jieččân uđđâ paasâ huáppuvuolgâtmáin. Tot puátá 3 - 5 pargopeeivi siste. Taat maavsij tiäđust-uv eenâb ko táválâš passâucâmuš. Nuuvt et páásám vuordâččiđ, puátá-uv uđđâ passâ lopedum ääigi siste. Jyehi tááhust lam meridâm, et tääbbin Avelist jiem tonttáá kuussân vyelgi. Piištiš te veik jonsahpeiv räi. 

Nuáđi jyehim

Muoi kalgeen jyehiđ

nođijdân

täsivávt

táiđuidân mield

nuuvt et muoi kuohtuuh

pargeen tom

mast muoi láán

pyereh.

Jiemge mun nuuvt ennuv

liččii tust vááijuv

tuše tom

et tun kuáđáččih

vájáldittem
já kulhijdem

puohrâkkân 

muu huollân.

Tast mun 

lam čuuvtij čeepib

ko tun.

Ennuv lukko, Bokito!

Ennuv lukko tunjin, ennuv lukko tunjin!  Finnejim persovnlii povdim juhlođ onnáid Bokito 20 ive šoddâmpeeivijd mut - vaahâg kale - pargohuápuidân keežild jiem ostâm. Murâštâm. Mut lopedâm kale jurdâččiđ stuorrâ haarem hiärá. Tääl Bokito lii rávásmâm já sust láá kulmâ káálgu: Annette (43), Aya (21) já Tamani (23). Iänááš sun oro räähistmin Tamani, kiäin sust láá kulmâ maajeeldpuáttee. Ayain sust láá kyehti maajeeldpuáttee. Toos lasseen sust lii vala ohtâ piämmuhâs. Annette lii eenâb-uv ááhu roolist.

Vissâ tun tääl koijâdah, kii syeligâs Bokitoid taat lii. Munba muštâlâm. Sun lii Rotterdam elleikäärdi pegâlmâs gorilla. Taat ellee lii nuuvt ulmuu náál, et Bokitost ferttee sárnuđ "sun"-häämist, ij "tot". Eromâš pegâlmâssân Bokito šoodâi kiđđuv 2007 elleikäärdi 150-ive ávudempeeivi, ko sun váhá sutettistij. Sun kárgái elleikäärdi gorillasuollust já volliittij mottoom nissoonkyesi nuuvt čuuvtij, et taat kaartâi pyecceiviäsun já koolgâi maŋgii čuopâduđ. Nissoon haardij Bokito, nirvái toos meendu fasteeht, já tooshân gorilla ij lijkkum. Bokito njuškij olgos suolluustis, mii koolgâi leđe torvolâš, kačâttij suorgânâm kuosijd pirrâ elleikäärdi já ko sun kalanij tušes kaččâmân, sun orostij rávhálávt vuordâččiđ mottoom raavvâdviäsu aldasáid. Talle ubâ elleikäärdi vaavtah lijjii väldimin Bokito kiddâ. Elleituávtir tolvui jotelávt pärttisajan, já sun koolgâi pääččiđ Bokito jämittemnjuoláin nuuvt et gorilla nohádij. Toin naalijn tájáskâm teinigorilla puovtij vuod macâttiđ autolava alne suolluusis. Já tastoo Bokito-päärti maŋa elleikäärdist algii korrâ huksiimeh: ubâ elleikäärdi ferttij finniđ "Bokito-torvolâžžân". Taan päärtist elleikärdi ij innig meendu korrâ jienân muštâl, mut ulmuuh kale taam mušteh vala maaŋgâid luuvijd iivijd. Taat lâi jiešalnees jo Bokito nubbe kárgám: jo ovdebáá päihistis Berlinist sun lâi kárgám ive 2004 mut lâi tiptám väldiđ jieijâs rávhálávt kiddâ já lâi maccâm vuástálisthánnáá suolluusis.

Ij lah mihheen immâšijd, et Bokito tiiptij Rotterdamist väldiđ jieijâs kiddâ raavvâdviäsu aldasijn. Tothân lâi sunjin uápis saje, ko tiätá suu vädis pärnivuođâ. Aaibâs tego ulmust-uv, vädis lattim pasta čielgiđ hyenes pärnivuođâ muštoi peht. Bokito šoodâi Saksaast Berlin elleikäärdist kiđđuv 1996. Suu enni ij puáhtám njomâttiđ suu, já tot lâi stuorrâ draama. Nuuvtpa ohtâ elleikäärdi tipšoin pajasšoddâdij suu tuáttuputtâláin. Uccen Bokito finnij lippâr pottâsis tego uccâpáárnáš kuás-uv tassaažân ko oopâi toimâttiđ ašijdis. Taas lâi tárbu tondiet ko Bokito iälustij ulmuigijn. Tipšoo ij puáhtám kyeđđiđ Bokito ollágin ohtuu, tastko taat čiäruškuođij já miännudškuođij korrâsávt. Bokito tarbâšij "eeni" já rähisvuođâ. Bokito valdui päddikeejist fáárun jyehi sajan - kavpugân-uv. Bokito lâi uápis kyessi páihálii picceriast-uv, mut piccaast sun ij kuássin huollâm. Sunjin kolgii leđe pyerebeh evviseh.

Siämmái aaigij, ko Bokito volliittij elleikäärdi kyesi, sun lâi mudoi-uv iätádum: suu kištottâllee (luuvâ: stuorrâ vajalâš) Dango haldâšij meendu ennuv. Bokito vuoitij, já nuuvt te Dango ferttij varriđ kuovttijn kálguinis tuárvi kuhás. Dango kaavnâi uđđâ pääihi Kiijná elleikäärdist Shanghaist. Tastmaŋa Bokito lii tiptám ohtuu Rotterdam haaremis ceggust.

Jyehi áinoo kyessi lii rähistum Bokiton. Nuuvt mun-uv. Ihástâlâm suu naavcâid anneeđ huolâ jieijâs káálguin já maajeeldpuáttein. Tast, mast olmooš finnee nuttâlmijd já suujâtmijd maŋgii najâmist já oovdâst lii vises näimi-iäránem, Bokito tile lii ereslágán: sun finnee korrâ rammuumijd, et sust lii vuod uđđâ kálgu, kiäin sun ráhtá lase maajeeldpuátteid. Taat maŋgii naaijâm lii táválâš gorillai juávhust já tot lii mudoi-uv eromâš pyeri tondiet ko Bokito gorillasorttâ lii čuuvtij aštum.

Mun jieččân peeleest tuáivuttâm Bokiton ennuv luho já tuáivum, et sun vala pastaččij stuárudiđ haaremis mottoom verd. Suu soortâ gorillah ain annojeh, amas toh lappuđ ubâ maailmist. Kuhháá siäilus suu gorillasorttâ.

Bokito juurdâšmin.

Kirahvij kyesih

Onnáš tejâsekkâ koijâd, maggaar koopâst mun eidu tääl juuvâm teejâ. Muu kietân kustoo sattui muki, mast lohá "Zoo Camp", adai elleikärdileirâ. Mukist lii kuumpi kove já kuumpi čuávji siste telta kove. Taan mukin labdas meiddei maainâs. Taah mukih láá mii táálust kyehti.

Rotterdam elleikäärdi mušto.

Muu nuorâmus nieidâ lii kuohtii lamaš Rotterdam elleikäärdist ijâstâlmin. Toho elleikäärdi ihekoortâ omâsteijeeh pyehtih almottiđ párnáidis. Párnááh maneh ehidist ovdil eehidpurâdem elleikáárdán, já sij láá valmâšeh čuávuváá peeivi eehidpeeivi ääigi. Muu maainâs lii vissásávt čuuvtij ahevub luuhâđ ko párnáá jieijâs muštâlus reeisust, mut muštâlâm liijká tom, maid jo vaanhim tiätá tággáár leeirâst.

Párnáid hävski lii telttaast uáđđim. Jieijâs telta ferttee jyehiđ motomij iärásijgijn. Táválávt teltta cegâttuvvoo olgos. Moonnâm keesi leirâ lâi porgemáánu aalgâst, já tien iijâ lâi kuittâg hyeneeb lukko: eidu ton ehidân pottii hirmos äijihuávtih. Nuuvtpa párnááh karttii cegâttiđ teltaidis siisâ, taan tove kirahvij kyessin. Siste uáđđimsekkâ lâi liegâs, já ton-uv tiet telttaast lâi lamaš paahâs. Já leeirâ ääigihân kihheen ij mudoigin maašâ uáđđiđ: párnááh lijjii nohádâm eskin kyevti maŋa iho. Iiđeedcuvnâm lâi lamaš jo kuuđâ ääigi, adai ijjâ lâi pááccám uánehâžžân. Peiviv párnááh lijjii kavâstâllâm njálgáht, motomeh nohádâm-uv. Já koccee vuorâsulmuuh omâttâllii tom, maht jo párnááh puohtii nuuvt maŋgii iijâ ääigi halijdiđ hiivsigân. Mut tiäđust-uv ijjâkocceem lâi lamaš sijjân tuše mielâsâš, já toin naalijn mudágávt lâi loválâš kocceeđ vala ucánjihhii.

Párnái eehidohjelmist lâi elleikáárdán puáttim maŋa ohtsâš grillam: ávustuulâ alne possum piärguh, määrfih já possum maissih lijjii lamaš njálgáh. Taan Zoo Camp-mukist, mii tääl lii pääihist, lâi uážžum juhâmuš. Já muki tiäđust-uv uážui väldiđ mušton pááikán.

Ehidist lâi lamaš meiddei ellei merhâi kuorrâm elleikäärdi kiämáduvvâst. Tot lâi lamaš hävski.

Tastmaŋa lâi lamaš telta cegâttem, já ovdil eehidposâdâttâm juávkku lâi vala kuáivum elleitipšoi iššeen kirahvij kähirijd já tuálvum taid kompostin. Pooškâi putteestmân lâi kuullâm tiijme verd äigi.

Iđedist vuod vuossâmužžân iiđeedpitá maŋa lâi kolgâm piemmâđ elleid. Kuumpij piemmâm lâi lamaš hormišumos: toh lijjii oinuustâm-uv. Kumppijd lâi kolgâm tuálvuđ piärgu, mii lâi čuopâdum smavvâ pittáid. Táválii luándust ij vissâ kihheen fileist piärgu tađe komálubbooht, pic kumppi jieš ferttee pivdeđ evvisijdis já suoskâđ taid pittáážin pastelis panijdiskijn. Já tiäđust-uv kirahvih já seeprah lijjii tarbâšâm evvis. Kirahvij kuhes čiäppát keežild syeinih, loostah já šadoh lijjii pieijum koorij siisâ, moh kolgii hiäŋgáđ ollâgâsâst ááimust. Kirahviorrááhhân pyehtih šoddâđ paijeel viiđâ meetter kukkosâžžân.

Pááikán vyelgim lâi nube tááhust hävski, mut nube tááhust juáháš lâi halijdiđ leđe elleikäärdist nube-uv iijâ. Mut toos lii máhđulâšvuotâ vala puáttee keesi-uv. Nuuvt et taan táálun oro forgâpalij varriimin vala kuálmád-uv Zoo Camp-muki.

Päničuopâdem

Tejâsekkâ koijâd, mii lii must valdum hormišumos kove já maggaar maainâs taas labdas. Jieš keejâm stuorrâ kunnijâtmáin, ko uáinám röntgenkove jieččân paanijn. Tot lii valdum muáddi miinut muu majemuu päničuopâdâs maŋa juovlâmáánu pelimuddoost 2015. Taan kove maŋa jiem taarbâš smiettâđ, mon hámásâš muu tähtiriggee ličij.

Pänikove čuopâdâs maŋa 15.12.2015

Muu pänimaainâs aalgij keessiv 2006, ko čokkájim luámustâlmin Äijihjäävrist já suoskim iiđeedpittán ruvâšleeibi. Maht te lâškin, ko fakkist käskistim monnii hirmâd korrâsân. Nierâpääneest kullui suámálâš jienâ. Tastmaŋa pääni oroi váhá ommâsin. Mottoom peeivi siste tot povčâgij.

Lijjim talle mudoi-uv monâmin maassâd Hollandin, nuuvt et tiilájim ääigi jieččân pänituáhtárân. Suu diagnoos lâi: "luoddânâm pääni" já et "motomin päne uđđâsisttuovŋâm išedičij". Já sun algâttij tipšo täst. Mun aštus kuldâlim päne, vissâ muáddi ive. Jyehi ihepele kontrollist muštâlim pänituáhtárân, et pääni oroi ärgin. Ovdâmerkkân miinii smavvâ tiŋgijd tego siemmân teikâ kyeletäävti kuoskâttâs povčâstij. Suu raavâ lâi ain siämmáš: čuávvuđ já vyerdiđ. Motomin tot väivi lappui jiešmeidlist ääigi mield. Jis ij viärráábin šodâččij, ij tarbâšiččii maiden toos porgâđ.

Nuuvt te iveh monnii, já peessim loppâihán 2013. Já nahan te mottoom iijâ koccájim  mielâttes päniveerkân. Iđedist soittim vuod pänituáhtársân, kote lâi eidu talle luámust. Ferttejim moonnâđ koccee pänituáhtár kuuvl ránnjásiijdân. Taat pänituávtir meridij lekkâđ päne já toohâđ ruotâstipšo. Tot piištij ääigis, já nuuvt te paaccim vuordâččiđ.

Mottoom oho keččin ruotâstipšoost tubdim, ko pääneest fakkist luovânij pittá. Mun aštus moonnim maassâd pänituáhtár kuuvl. Sun eeđâi, et ruotâstipšoost nubbe pänituáhtár lâi viehâ ennuv lekkâm päne, nuuvt et pyeremus ličij sáhháđ päne täsivin já pieijâđ toos kruuvnâ oolâ. Na nuuvthân sun tom toovâi.

Mottoom mánuppaje keččin pääni vuod kulluuškuođij. Pänituávtir ooinij röntgenkooveest, et pääni lâi val viärráb tiileest ko ovdil vuossâmuu ruotâstipšo. Nuuvt te sun vuolgâttij muu ruotâstiipšon Rotterdam pyeremuu klinikkan. Ruotâstipšo koolgâi porgâđ nube kerd.

Taan nube tove ruotâstipšoost kevttui ävkkin mikroskoop. Já taat tuávtir čuopâi uáli kuhháá, muáddi tiijme. Mun čokkájim njälmi áávus. Masa jo nohádim moddii. Mikroskoop čaaitij, et muu ránnjásiijdâ pänituávtir lâi tiävdám kulmâ ruottâs. Toho lijjii pááccám vala kyehti ruottâs, maid ij päljis čolmijn aiccâm. Toh láin kuohtuuh tääl siäjumin. Taat lâi-uv kustoo megapääni, maid uáli harvii ooinij. Taat ruotâstipšoo kuvvij muu päne pyerebeht eidu taan tiet. Já nuuvt vuod poođij pyereeb äigi muu njáálmán.

Mut maht lâškin, ko ive 2015 pelimuddoost vuod tubduuškuođij, et pääni ij lam oornigist. Tattum vuod kontrolääigi pänituáhtár kuuvl. Pääni lâi vuod kuddum. Ruotâstipšo lâi pyereest luhostum, nuuvt et váddu ij lam tobbeen. Sun vuolgâttij muu taan tove pyecceiviäsun käibikiiruurg kuuvl. Käibikiiruurg čuopâi muu päne ruottâs áávus. Čuopâdâs piištij suullân vaartâ. Tijmepele siste lijjim vuod olgon já juolgijdân alne.

Vuossâmuu čuopâdem maŋa pääni kuddui uđđâsist. Ožžum antibiootijd. Toh nuhhii, jeđe uđđâsist tubdim, et pääni ij lam oornigist. Juovlâmáánu pelimuddoost lâi nubbe siämmáálágán čuopâdâs. Taan ääigi lijjim uáinám jieččân kiiruurg jo neljii. Ijba tast mihheen, sun lâi maailm hiärváámus olmooš, nuuvt et tien tááhust puávtáččim puorijn mieláin čuopâttiđ veik puoh panijdân. Tot ij poovčâst kietâdâllâm ääigi ige tastmaŋagin.

Já eidu tääl lam uáinám jieččân pänituáhtár suullân 12 kerdid taan päne keežild, kyehti ruotâstipšoo neljii já vala käibikiiruurg neljii. Tääl pääni lii ain mahtnii liävuttem. Käibikiiruurg lii ettâm, et čuávuvâš tipšom lii päne kiškottem já implant pieijâm. Taat kozzâš oro kuittâg lemin ollâgub munjin. Ferttiiččij leđe oles ihepele pänettáá ovdilgo toos finniiččij rahtum päne sajan. Monâččij-uv tot äigi mon jotelávt?

Tääl te kuldâlâm já smietâm, et must vaarâ ličij pääni kiškottiđ, mut sirdám miärádâs já sirdám. Forgâ lii vuod ihekontrol äigi pänituáhtárist. Talle mun ááigum ráđádâllâđ. Jisba mun kuittâg-uv pastaččim tipteđ vala jieččân päne? Käibikiiruurg lii kale ennustâm, et taan päne eellimmuddo ij ližžii innig nuuvtkin kuhesáigásâš.

Mun páásám vyerdiđ.